Dünyada bilimsel dergi yayımcılığını yöneten beş gruptan biri olan Elsevier, bilimsel makalelerin erişimini ücretli yaparak kâr ederken; ABD’nin en büyük kamu üniversitelerinden olan Kaliforniya Üniversitesi de bu durumu protesto ederek 2019 yılında Elsevier üyeliğini yenilememe kararı aldı.

Amerika Birleşik Devletleri’nin en büyük kamu üniversitelerinden biri olan Kaliforniya Üniversitesi (KÜ), birçok bilimsel derginin yayımcısı Elsevier’e üyeliğini sonlandırdı. [1,2]

KÜ ile Elsevier arasında sekiz ay süren görüşmelerde, KÜ’nün iki temel isteği vardı: Üyelik ücretinin düşürülmesi ve KÜ araştırmacılarının yazdığı makalelerin “açık erişim” adı verilen modelle tüm dünyaya ücretsiz olarak açılması. Elsevier’in bu istekleri kabul etmemesi üzerine KÜ, 2018 yılında 11 milyon dolar ödediği üyeliği 2019 için yenilememe kararı aldı.

KÜ ve Elsevier kendi alanlarında temsiliyeti olan önemli kurumlar. KÜ, ABD’de üretilen bilimsel makale sayısı açısından lider kurumlardan biri ve ülkedeki toplam üretimin yüzde 10’unu sağlıyor. [2] Elsevier ise dünyadaki tüm bilimsel makalelerin yüzde 17’sini yayımlıyor. [3] Doğal olarak, bu iki kurum arasındaki anlaşmazlık, mevcut bilimsel dergi yayımcılığı modelini, kamuoyunun ve özellikle üniversite çevrelerinin gündemine yeniden taşıdı.

KÜ’NÜN ELSEVIER ÜYELİĞİNİ SONLANDIRMASI NE ANLAMA GELİYOR?

Bu soruyu yanıtlayabilmek için Elsevier’in iş modelini anlamak gerekiyor. Elsevier’in, bilimsel makale yayımı için iki ayrı modeli bulunuyor:

Üyelik modeli: Bu modelde, kişiler veya kurumlar belli bir ücret karşılığında Elsevier kapsamındaki bilimsel dergilerin makalelerine internet üzerinden erişebiliyor.
Açık erişim modeli: Bu modelde, makalenin “yayım giderleri” yazar veya yazarın kurumu tarafından karşılanıyor ve makale tüm dünyaya internet üzerinden ücretsiz olarak açılıyor.
Dergiden dergiye değişen “makale başına yayım gideri” miktarını Elsevier belirliyor ve bu miktarlar (vergi hariç) 150 ile 5000 dolar arasında değişiyor. [3]

Bu iki modelden açık ara yaygın olanı üyelik modeli. 2016 yılı verilerine göre Elsevier, açık erişim modeliyle 13 bin, üyelik modeli altında ise 391 bin makale yayımlamış. [4] Bu model kapsamında, üniversiteler ve çoğu zaman bir ülkedeki tüm üniversiteleri temsilden kamu araştırma kurumları (Türkiye’de TÜBİTAK), Elsevier’e ciddi miktarda üyelik ücreti ödüyor. Örneğin KÜ, 2018 yılında Elsevier’e 11 milyon dolar öderken, Finlandiya üniversiteleri 2010-2017 yılları arasında Elsevier’e 65 milyon avro ödemiş. [5] Ülkemizdeki üniversiteleri temsilen TÜBİTAK’ın da benzer miktarlarda bir ücreti Elsevier’e ödediğini düşünmemek için bir neden yok.

KÜ de birçok üniversite gibi “üyelik modeli”ni kullanıyordu. Üyeliğini yenilememesi, KÜ kampüslerindeki öğrenci ve akademisyenlerin Elsevier kapsamında yayımlanan bilimsel dergilere artık erişememeleri anlamına geliyor.

KÜ’nün temel isteklerinden biri, KÜ araştırmacıları tarafından Elsevier dergilerinde yayımlanan makalelerinin herhangi bir ek ücret gerektirmeden açık erişim modeli altında tüm dünyaya ücretsiz açılmasıydı. KÜ’nün argümanı şuydu: bilimsel makaleler, çoğu kamu kaynaklarıyla fonlanan araştırma projelerinin çıktısıdır ve bu çıktılara erişimi herhangi bir şirket ücretli hale getirmemelidir.

Elsevier, bilimsel makalelerin açık erişime açılmasına karşı lobicilik faaliyetleri yapmasıyla, makalelerini kendi web sayfalarına koyan birçok akademisyene engel olmaya çalışmasıyla, açık erişim giderleri ödenmiş makaleleri “satmasıyla” ve Sci-Hub ve LibGen gibi bilimsel makaleleri herkesin erişimine açan web sitelerine dava açmasıyla biliniyor.

Geçtiğimiz yıl bilimsel dergi yayımcılığından yüzde 37 kâr yapan Elsevier [6], türünün tek örneği değil. Dünyadaki bilimsel dergi yayımcılığını aralarında toplam beş grup yönetiyor: Elsevier, Springer, Wiley-Blackwell, Taylor & Francis ve SAGE Publications.

Bilimsel makalelerin hakemlik sürecinde editör ve hakem olarak görev alan akademisyenlerin herhangi bir ücret almadan gönüllü olarak bu işi yaptıklarını da hatırlamak gerekiyor.

Kamu kaynaklarıyla üretilen bilimsel makalelerin gerçekten kamu yararına olup olmaması bir yana, kamu yararına olabilecek bilimsel makalelere erişimi birkaç şirketin ücretlendiriyor ve buradan büyüyor olması, mevcut sistemde bilimsel üretimin bir sorunu olarak önümüzde duruyor.

Kaynaklar:

[1] UC terminates subscriptions with world’s largest scientific publisher in push for open access to publicly funded research. Tıkla. (27.04.2019 tarihinde erişildi.)

[2] University of California boycotts publishing giant Elsevier over journal costs and open access. Tıkla. (27.04.2019 tarihinde erişildi.)

[3] Elsevier Pricing. Tıkla. (27.04.2019 tarihinde erişildi.)

[4] https://esac-initiative.org/about/apcmarket/elsevier/ . (27.04.2019 tarihinde erişildi.)

[5] Cost of academic publishing in Finland 2010-2017. Tıkla. (27.04.2019 tarihinde erişildi.)

[6] RELX Annual Report and Financial Statements 2018. Tıkla. (27.04.2019 tarihinde erişildi.)

Kaynak